Ανάπτυξη και δημιουργική καταστροφή (13/4/2019)

Ο  κοσμικός χρόνος είναι μία έννοια που δεν είναι εύκολα προσεγγίσιμη απ’ την ανθρώπινη σκέψη. Αυτή η τελευταία, όντας ανθρώπινη, καλλιεργείται και αναπτύσσεται στον περιορισμένο χρόνο της ατομικής ζωής. Αυτός είναι ένας από τους κύριους λόγους της ανθρώπινης δυστυχίας. Η μόνη σταθερότητα που υπάρχει είναι η παροδικότητα, δηλαδή η μη σταθερότητα. Και μέσα σε αυτή η περιοδικότητα πάντα με διαφορές στις λεπτομέρειες.

Κάθε μέρα ο άνθρωπος μυείται στην εναλλαγή του φωτός και της απουσίας του. Παρόλον ότι οι ημέρες διαδέχονται τις μέρες και τις νύχτες δεν είναι ποτέ ίδιες αλλά εξαιρετικά όμοιες. Η πεπερασμένη ζωή του ατόμου και του «εγώ», του όντος δηλαδή που αντιλαμβάνεται, δεν του επιτρέπει να εγκαταστήσει συνείδηση της κοσμικής παροδικότητας. Επιθυμεί την διάρκεια της πληρότητας των αισθήσεων που υπάρχουν σε μία στιγμή. Πράγμα κοσμικά ανέφικτο αφού τα πάντα ρέουν και είναι παροδικά.

Στην διάρκεια της πρόσφατης ανθρώπινης ιστορίας, μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, ενός μέσου δηλαδή διάχυσης της σκέψης, εμφανίζονται πρόσωπα που είναι σημαντικά από το γεγονός ότι η σκέψη τους επηρέασε τους ισχυρούς χωρίς οι ίδιοι να γίνουν πασίγνωστοι στο ευρύ κοινό ή διάσημοι. Ένας απ’ αυτούς είναι ο Γιόζεφ Αλοϊζ Σουμπέτερ. Γεννημένος Αυστριακός, νομικός και οικονομολόγος, κατέληξε καθηγητής στο Αμερικάνικο πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Χρημάτισε διευθυντής μεγάλης τράπεζας και υπουργός οικονομικών της Αυστρίας το 1919. Άτομο εξαιρετικά ευφυές, αλλά αντιφατικών αντιλήψεων, έχει μπολιάσει με τις δικές του σκέψεις την σημερινή κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα.

Είναι άξιο παρατήρησης το πώς οι σκέψεις και οι θεωρίες του, κυρίως τα αναπτυξιακά θέματα, οι διαδοχικές κρίσεις του καπιταλισμού και η δικής του έμπνευσης «δημιουργική καταστροφή» επαληθεύονται εκατό χρόνια σχεδόν μετά.

Συντηρητικός ο ίδιος και ενάντιος στον κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία, θεωρούσε ότι ο καπιταλισμός είναι καταδικασμένος και ο σοσιαλισμός αναπόφευκτος. Δεν εννοούσε, βέβαια, τον Σοβιετικό σοσιαλισμό. Αναφερόταν σε έναν ιδιότυπο σοσιαλισμό και θεωρούσε ότι η απαραίτητη ανάπτυξη δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν μια ομαλή διαδικασία.

Η μελέτη της ανάπτυξης και των κυκλικών διακυμάνσεων των καπιταλιστικών οικονομιών δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν μια ομαλή διαδικασία χωρίς σκαμπανεβάσματα. Τιμά τον Μαρξ επειδή ήταν ο πρώτος που έδειξε ότι οι κρίσεις δεν είναι απρόβλεπτα συμβάντα που οφείλονται σε εξωγενή πλήγματα ή σε ατέλειες της αγοράς, αλλά ότι αντιθέτως, αντιπροσωπεύουν την απαραίτητη συνέπεια της συσσώρευσης του κεφαλαίου και επομένως είναι το αντίτιμο για την ανάπτυξη.

Στην σουμπετερική ανάλυση της ανάπτυξης οι καινοτομίες παίζουν έναν κεντρικό ρόλο. Ο όρος δεν εφαρμόζεται μόνον στις τεχνολογικές προόδους αλλά και στις αλλαγές που γίνονται στην βιομηχανική οργάνωση, στην εμφάνιση καινούργιων εμπορευμάτων, καινούργιων πρώτων υλών, καινούργιων αγορών. Έλεγε ότι για να διαδεχθούν οι καινοτομίες την ανάπτυξη δύο πρόσωπα είναι απαραίτητα: ο επιχειρηματίας και ο τραπεζίτης. Ο πρώτος είναι ένα ον φιλόδοξο, ενεργητικό, όχι κομφορμιστικό που κινείται ωθούμενο περισσότερο από τις παρορμήσεις και την διαίσθηση παρά από την λογική του. Αρπάζει τις ευκαιρίες και μεταμορφώνει τις καινοτομίες σε επενδύσεις. Όμως αυτό, δεν μπορεί να το κάνει χωρίς την βοήθεια του τραπεζίτη, ο οποίος χρηματοδοτεί την επένδυση με κονδύλια δημιουργημένα από το μηδέν, έχοντας σαν βάση την εμπιστοσύνη. Δεν είναι λοιπόν, όπως στην κλασσική θεώρηση, η αποταμίευση που δημιουργεί την επένδυση. Σ’ αυτό το σημείο ο Κέινς, ο Μαρξ και ο Σουμπέτερ συναντιόνται. Θα μπορούσα να προσθέσω ότι συναντιόνται σ’ αυτό το σημείο και οι σύγχρονοι Ταλιμπάνοι της νέας τάξης και της παγκοσμιοποίησης.

Η καινοτομίες δεν εμφανίζονται τακτικά αλλά σε συνεχείς «σορούς» που προκαλούν κύματα επενδύσεων και ανάπτυξης των οποίων οι συνέπειες, καταστροφικές καταρχάς, προοδευτικά μετριάζονται και ακολουθούνται από κρίσεις και υφέσεις. Απ’ αυτές τις φάσεις της «δημιουργικής καταστροφής» γεννιούνται οι καινούργιες περίοδοι επέκτασης του κεφαλαίου. Οι καταστροφές βέβαια περιλαμβάνουν κυρίως ανθρώπους και ανθρώπινες ζωές.

Μεταφέρω ελάχιστα που αφορούν στη συμμετοχή του λαού στις δυτικές δημοκρατικές διαδικασίες απ’ όπου γίνεται εύκολα κατανοητή η συνενοχή των ψηφοφόρων στις καταστροφικές επεκτάσεις του κεφαλαίου.

Για όσους θελήσουν να μελετήσουν το έργο του, πράγμα απαραίτητο για την κατανόηση της εποχής μας, στο τέλος του σημειώματος αναφέρονται τα κύρια έργα του.

Ο Σουμπέτερ υποστηρίζει ότι ο λαός δεν αποφασίζει για κανένα πρόβλημα. Αυτοί που αποφασίζουν στη θέση του είναι οι ομάδες των επαγγελματιών της πολιτικής και οι εκπρόσωποι των οικονομικών συμφερόντων. Αυτές οι ομάδες είναι σε θέση να διαμορφώνουν ή ακόμη και να δημιουργούν τη λαϊκή βούληση. Στις μεγάλες και εσωτερικά διαφοροποιημένες και σύνθετες κοινωνίες η γενική θέληση δεν είναι παρά μια τυχαία συνισταμένη των επιμέρους ατομικών θελήσεων η οποία δεν διαθέτει συνοχή ούτε αυτονομία και ορθολογικότητα. Στα δημοκρατικά καθεστώτα της δύσης το καθήκον του λαού δεν είναι να αποφασίσει αλλά μόνον να επιλέξει αυτούς που θα αποφασίζουν. Δηλαδή να εκλέγει ή και απλώς να αποδέχεται μια πολιτική ηγεσία. Αντίθετα από τα δεσποτικά καθεστώτα η ανάδειξη των κυβερνήσεων πραγματοποιείται με έναν έντεχνο ανταγωνισμό που έχει ως στόχο την κατάκτηση της λαϊκής ψήφου.

Η δυτική δημοκρατία δεν είναι παρά μία μέθοδος για να αντισταθμιστεί η αδυναμία του λαού να αναλάβει μια άμεση πολιτική λειτουργία δρώντας με δική του πρωτοβουλία. Η δημοκρατική μέθοδος, σήμερα, είναι μια απόπειρα ρύθμισης του πολιτικού ανταγωνισμού με μορφές ανάλογες με εκείνες που ρυθμίζουν την οικονομική αγορά σε καθεστώς ελεύθερου ανταγωνισμού. Οι εκλογείς είναι οι καταναλωτές και οι πολιτικοί είναι οι επιχειρηματίες. Η δημοκρατία επομένως δεν είναι ένα «ιδεώδες» ή μία αυτοτελής αξία, αλλά είναι μόνο μία απλή μέθοδος, ένα σύνολο «κανόνων του παιχνιδιού», ένας μηχανισμός επιλογής και εξουσιοδότησης κυβερνήσεων.

Η δημοκρατία δηλαδή δεν προϋποθέτει μια ευρεία και ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στις αποφάσεις. Στον βαθμό που είναι ένα σύνολο κανόνων και όχι ένα σύστημα αξιών, η δημοκρατία ταυτίζεται με την εκλογική διαδικασία. Η δημοκρατία των συγχρόνων αντιπαρατίθεται έτσι στην δημοκρατία των αρχαίων γιατί δεν προϋποθέτει καμιά ιδέα ισότητας για την συμμετοχή των πολιτών στην άσκηση της εξουσίας (λαϊκή κυριαρχία, αυτοκυβέρνηση κλπ).

Αυτή η νέα θεώρηση της δημοκρατίας της μοντέρνας εποχής γίνεται αποδεκτή από έναν μεγάλο αριθμό διανοουμένων οι οποίοι θεωρούν ότι μόνον οι «ελίτ» είναι ικανές και αρμόδιες να παίρνουν σημαντικές αποφάσεις. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι η μαζική συμμετοχή των πολιτών μπορεί να αποτελέσει έναν παράγοντα αστάθειας και αποσταθεροποίησης της πολιτικής ζωής. Αντίθετα, υποτίθεται ότι η απουσία συμμετοχής στις αποφάσεις διευκολύνει το έργο των πολιτικών «ελίτ» στο βαθμό που μειώνει την ένταση των κοινωνικών συγκρούσεων και έτσι βοηθάει την λήψη των μεγάλων αποφάσεων. Σήμερα η πολιτική παθητικότητα του μέσου πολίτη αναγορεύεται σε προϋπόθεση της «ομαλής» λειτουργίας του πολιτικού συστήματος.

Βιβλιογραφία:

Του Joseph Schumpeter

1. Théorie de l’évolution économique (1911).

2. Les cycles des affaires (1939).

3. Capitalisme, socialisme et démocratie (1942).

4. Histoire de l’analyse économique (1954).

Toυ Thomas McCraw

1. Prophet of innovation: Joseph Schumpeter and creative destruction 2007 Belknap press.