Για μια διαλεκτική κοινωνία (24/2/2019)

Το μικρό αυτό σημείωμα, γράφτηκε όσο πιο απλά και κατανοητά είχα τη δυνατότητα. Απέφυγα σκοπίμως επιστημονικούς όρους και άλλα τέτοια δυσνόητα για τον απλό άνθρωπο.

Αφορά στο τεράστιο θέμα του σχολείου όπως αυτό υπάρχει στη σημερινή παρακμιακή ελληνική κοινωνία. Όσοι συμφωνούν ας εντείνουν τις προσπάθειές τους και όσοι διαφωνούν ας πράξουν τα ανάλογα.

Οι συνηθισμένες και χιλιοειπωμένες δικαιολογίες, δηλαδή, φταίνε οι πολιτικοί ή το κράτος ή το σύστημα, καθώς και οι διάφορες γνωστές τέτοιες εξυπνάδες, καλό θα ήταν να μείνουν κατά μέρος. Όλοι έχουμε ευθύνη, ο καθένας προσωπικά.

Το σχολείο σήμερα είναι ανύπαρκτο τόσο στο γνωστικό πεδίο που προσφέρει όσο και, κυρίως, στην κοινωνική προετοιμασία. Ο πολιτισμός που επικράτησε στην σύγχρονη τεχνολογική πραγματικότητα είναι αυτός που είναι: απάνθρωπος, ελλειμματικός στην ποιότητα της ζωής, και σε πλάνη οικτρά όσον αφορά στους στόχους της ζωής. Το σχολείο από τη φύση του είναι το τελευταίο οχυρό της ανθρωπιάς. Αυτός είναι και ο λόγος που το σχολείο βάλλεται από παντού. Μετά τη στοργή και το ενδιαφέρον της οικογένειας, αν και όταν αυτό υπάρχει, το σχολείο θα έπρεπε να προετοιμάζει τα παιδιά για την κοινωνική ζωή. Σήμερα όμως τα αφοπλίζει έτσι ώστε να γίνουν ευκολότερα θύματα της «κανιβαλικής» πόλης και του τύπου της κοινωνίας που επικράτησε. Αρκούν ελάχιστα λεπτά ειλικρινούς σκέψης απ’ τον καθένα από μας για να αναγνωρίσει και να ομολογήσει την αλήθεια αυτών των διαπιστώσεων. Αναφέρομαι απλά, και ίσως στο όριο του απλοϊκού, σ’ όλες τις λειτουργίες που απαρτίζουν το σύνολο σχολική ζωή αλλά και σε όποιους πρωταγωνιστούν στην λειτουργία του σχολείου. Αναφέρομαι επίσης στις έννοιες της κοινωνίας και της διαλεκτικής τέχνης, μια αρχαία ελληνική θεώρηση του τρόπου σκέψης, η οποία έγινε παγκόσμια χωρίς όμως ποτέ να γίνει κατανοητή σε βάθος.

Ο ανθρώπινος χαρακτήρας υφαίνεται σαν πλέξη ή σαν πλοκή. Η διαδικασία δημιουργίας του χαρακτήρα με απλά λόγια περιλαμβάνει το υπάρχον και κατεστημένο περιβάλλον, τη δράση μέσα σε αυτό, την ακολουθία ή επανάληψη των τρόπων, χωρίς να υπάρχει ρύθμιση, τη μάθηση δηλαδή. Η συνήθεια που προκύπτει, σαν συνέχεια και αποτέλεσμα, δημιουργεί αυτό που ονομάζουμε χαρακτήρα. Η διαφορά της ποιότητας του ενός χαρακτήρα απ’ τον άλλον οφείλεται στον βαθμό της υπαρξιακής εξέλιξης του ατόμου είτε αφορά στο βιολογικό σύστημα είτε στο πνευματικό πεδίο ή στο περιβάλλον γενικότερα. Η διαλεκτική τέχνη αφορά στις διαδικασίες της σκέψης που πηγάζουν απ’ τη βασική αντίφαση της ανθρώπινης ζωής και κοινωνίας. Δηλαδή, η αντίφαση μεταξύ ατομικής αυτονομίας και κοινωνικής αλληλεξάρτησης. Το θέμα αυτό είναι τεράστιο και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί από τον υποφαινόμενο, ούτε να ολοκληρωθεί με μικρά σημειώματα. Ίσως δεν αρκεί μια ολόκληρη ζωή για την μελέτη του. Όπως επανειλημμένα έχω αναφέρει, αυτά τα σημειώματα σκοπό έχουν να λειτουργήσουν σαν κίνητρα σκέψης και μελέτης για όσους το επιθυμούν. Χρήσιμο είναι να διευκρινιστεί ότι η λέξη αντίφαση που χρησιμοποιώ παράγεται από το ρήμα αντιφαίνομαι και δεν είναι το αρνητικό του φημί. Το σημειώνω αυτό γιατί τεράστια παρεξήγηση υπάρχει γύρω από αυτό το ζήτημα. Άλλη απαραίτητη διευκρίνηση είναι η διαφορά αντίφασης και αντίθεσης. Η αντίφαση αφορά σε διαφορετική όψη της ίδιας πραγματικότητας που οδηγάει σε διαφορετικές κατευθύνσεις ενώ η αντίθεση είναι η διάσταση και η διαφορά άποψης όντας στην ίδια κατεύθυνση. Το Όλο ενοποιεί τις αντιφάσεις ενώ τα ειδικά μέρη του Όλου περιέχουν τις αντιθέσεις. Για παράδειγμα, αντίφαση προκύπτει αν έχουμε τον προβληματισμό του να πάμε εκδρομή ή όχι. Ενώ αντίθεση είναι οι διάφοροι προορισμοί, μεταξύ των οποίων πρέπει να αποφασίσουμε, αφού έχει παρθεί η απόφαση να πάμε εκδρομή.

Όταν λέμε κοινωνία στις Δυτικές υλιστικές θεωρήσεις, πριν από τον Μαρξ, θεωρούμε το περιβάλλον των κοινωνικών σχέσεων. Σαν κάτι εξωτερικό δηλαδή, ή ξεχωριστό προς τα άτομα, σαν περιβάλλον εννοείται αυτό μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η δραστηριότητά τους. Με τους Μαρξ και Ένγκελς εξηγήθηκε και αναλύθηκε η εξάρτηση της κοινωνίας από την εξέλιξη των τρόπων παραγωγής, η διαμόρφωση της κοινωνίας από τις ιδιότητες και ποιότητες του ανθρώπου, από τους τρόπους διακυβέρνησης και τις μορφές τους, την νομοθεσία, την ηθική κλπ. Στην ουσία όλη η ζωή και η δραστηριότητα του ανθρώπου σε όλους τους τομείς. Στην Ελληνική γλώσσα εννοούμε με το ρήμα κοινωνώ έχω ή κάνω κάτι με κάποιον άλλον από κοινού. Συμμετέχω ή μετέχω σε όλα τα πράγματα. Ενώ με το ουσιαστικό κοινωνία εννοούμε ένωση, συμμετοχή, ομιλία, συναναστροφή, σχέση. Στην αρχαία γλώσσα κοινωνία σήμαινε ακόμη και σαρκική σχέση, ελεημοσύνη και συνεισφορά. Είναι διαυγές, καθαρότατο θα έλεγα, ότι στην ελληνική γλώσσα εκτός της κοινής δράσης εννοείται και η κοινή κτήση. Έτσι γίνεται ευκολονόητο ότι η οικονομία έχει και κοινωνικό χαρακτήρα εξ ορισμού.

Οι δύο συντεταγμένες που ορίζονται σαν άξονες της διαμόρφωσης του χαρακτήρα του νέου ανθρώπου είναι ο οικογενειακός και ο κοινωνικός βίος. Το σημείο τομής αυτών των δύο αξόνων είναι το σχολείο. Στο σχολείο συντελείται η σύμφαση του ατομικού και του κοινωνικού ατόμου. Ο νέος άνθρωπος με μέσο το σχολείο μεταφέρει την οικογενειακή αγωγή στην κοινωνία και αντιστρόφως τις κοινωνικές επιτεύξεις στην οικογένεια. Στην ουσία εξανθρωπίζει την κοινωνία και κοινωνικοποιεί την οικογένεια. Στις κοινωνίες που προοδεύουν η θέση του νέου ανθρώπου από και προς την κοινωνία και την οικογένεια πρέπει να είναι καίρια. Το μέλλον μόνον έτσι οικοδομείται θετικά. Σε κάθε γενιά τα παιδιά και οι νέοι πρέπει να είναι οι φορείς της καινοφάνειας και της προόδου. Διαφορετικά η συντήρηση θα επικρατήσει σε όλα τα γεγονότα. Τα παραπάνω από μόνα τους δείχνουν τη σημασία του σχολείου και των λειτουργών του για την οικογένεια και την κοινωνία.

Μέγα μέρος της αποτυχίας του Ελληνικού σχολείου οφείλεται στο μέτρο των Πανελληνίων εξετάσεων. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται για μια δήθεν δικαιότερη και αδιάβλητη εξέταση επιεικώς είναι παιδικά. Οι συνθήκες που επικράτησαν, της παγκοσμιοποίησης δηλαδή, και το περιβάλλον της νέας τάξης είναι ο κύριος παράγων που επέβαλε τον τρόπο αυτών των εξετάσεων. Επέβαλε, δηλαδή, την ομοιομορφική εκπαίδευση και την απαίτησε το κυρίαρχο κεφάλαιο και η νέα τάξη. Όπως είναι γνωστό, αλλά όχι αποδεκτό από πολλούς, για το κεφάλαιο και την νέα τάξη ο άνθρωπος είναι ένα υποκείμενο εκμετάλλευσης. Έτσι και η εκπαίδευσή του πρέπει να ταιριάζει στο απαιτούμενο από το σύστημα που επικράτησε. Ομοιομορφία παντού. Το κόστος για το κεφάλαιο μειώνεται με στόχο αφενός το μεγαλύτερο κέρδος και αφετέρου την εύκολη αντικατάσταση όποιου αντιστέκεται ή έχει άλλη άποψη, αφού γνωρίζουν όλοι τα ίδια. Θα ήταν αστείο να ένοιαξε το αδιάβλητο των εξετάσεων το λόμπι των αποφάσεων είτε αυτό βρίσκεται στις Βρυξέλλες είτε στη Γενεύη είτε στην Ουάσιγκτον. Όλοι αυτοί, ας καγχάσω, κολυμπάνε μέσα στο αδιάβλητο. Είναι όμως απαισιόδοξο το πόσο ο πρώην λαός και νυν καταναλωτής είναι έτοιμος να αποδεχτεί οτιδήποτε του προσφέρουν.

Ένα άλλο ζήτημα που υποβάθμισε το σχολείο στην πατρίδα μας είναι το γεγονός ότι οι λειτουργοί παράγονται από το ίδιο σύστημα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο παράγονται κρατικοί υπάλληλοι και όχι λειτουργοί, ούτε κτίστες χαρακτήρων. Οι ειδικές πληροφορίες που μεταδίδονται στα επιμέρους μαθήματα είναι δευτερεύουσας σημασίας. Πρωτεύουσα σημασία έχει η δόμηση των χαρακτήρων των Νέων Ελλήνων. Με το σύστημα των Πανελληνίων εξετάσεων χάθηκε το πάθος των δασκάλων για το λειτούργημά τους. Απλώς η «βαθμολόγηση» που συγκέντρωσε ο καθένας του επέτρεψε να σπουδάσει ό,τι σπούδασε. Κάθε ειλικρινής άνθρωπος θα το παραδεχτεί. Όταν δεν υπάρχει το πάθος της σπουδής και της διδασκαλίας ο στόχος γίνεται το weekend, και η μέρα Παρασκευή, οι διακοπές, η κοινωνική καταξίωση και η προσωπική προβολή και οι κοπάνες. Το διδάσκω, άγιο ρήμα, παράγεται στην γλώσσα μας από το νόημα «ασκώ το δίδειν». Η αγάπη και η προσφορά πρέπει να είναι το πρώτο μέλημα και όχι η αμοιβή, η οποία θα έπρεπε να ονομάζεται αποζημίωση και όχι μισθός.

Σήμερα στο σχολείο πολύ λίγοι αγωνίζονται εργαζόμενοι για την παιδεία. Και είναι αξιέπαινοι. Οι περισσότεροι θα ήθελαν να κάνουν κάτι άλλο. Τυχαία βρίσκονται στη θέση που βρίσκονται. Όσοι είναι ειλικρινείς το γνωρίζουν. Ο δάσκαλος είναι δίπλα στο μαθητή, όχι απέναντί του. Κυρίως είναι δίπλα του σαν άνθρωπος, όχι σαν κάποιος που ξέρει ενώ ο μαθητής δεν ξέρει. Οι ρόλοι δάσκαλου και μαθητή είναι διαπλεκόμενοι. Μαθαίνουν και οι δάσκαλοι, ή έτσι θα ‘πρεπε. Η έδρα απονέμει εξουσία ακόμα και σε αυτούς που δεν είναι ικανοί. Η συνειδητότητα του λειτουργήματος αν δεν είναι πλήρης συνεργεί στην αναπαραγωγή μιας κοινωνίας άδικης, υποκρίτριας, καταπιεστικής και αποτυχημένης. Ο Δάσκαλος πρέπει να είναι πλησιέστερα στο μαθητή αμέσως μετά τον γονιό του. Τα παιδιά πρέπει να τα νιώθει δικά του. Γιατί είναι το μέλλον της πατρίδας μας. Αν βρίσκεται σε αυτήν την εργασία για να καλύψει τα προσωπικά του προβλήματα δεν είναι ικανός για αυτή την εργασία. Η πελατειακή πολιτική, η διαβολή, το ψέμα, η αλαζονεία κλπ δεν έχουν θέση στο σχολείο.

Οι Πανελλήνιες εξετάσεις ανήκουν σε μέτρα ομοιομορφικά και όχι στην κοινωνική αντίληψη που ταιριάζει στις ελεύθερες κοινωνίες. Κυρίως γιατί οι συνθήκες που ζουν και εργάζονται τα παιδιά του σχολείου είναι ανόμοιες. Ο Προκρούστης της ισότητας δεν παράγει ελεύθερους ανθρώπους και η «ισότητα» που έγραφε η ζώνη του, για όσους δεν το γνωρίζουν, αφορά μόνο στην ποσότητα και ποτέ στην ποιότητα. Γι αυτόν τον λόγο και ο Θησέας τον φόνευσε, ως ιερέας της ποιότητας και του δικαίου. Δεν υπάρχει τίποτα πιο καταστροφικό για την κοινωνία από την εφαρμογή συναθροιστικών μέτρων σε ζητήματα συνόλου.

Η κοινωνικοποίηση περιλαμβάνει στο πρωτόγονο και ανώριμο στάδιό της τόσο την παρεϊτσα ή το ταβερνάκι όσο και τον καφέ με την κουβέντα ή το μεζεδάκι. Είναι πρώιμα όμως και ανώριμα στάδια μιας μετεφηβικής πιθανότητας εξέλιξης. Δεν πραγματώνεται όμως έτσι το περίφημο «κοινωνικό ον», όπως ονομάζουν τον άνθρωπο οι πολύ σπουδαγμένοι. Η κοινωνική μόρφωση είναι δύσκολη, επίπονη και μακροχρόνια. Αρχίζει στα σχολικά χρόνια και συνεχίζεται μέχρι τα χρόνια της ωρίμανσης. Χρειάζεται υπαρξιακή εμπλοκή και μάθηση. Έχει τις ρίζες της στο σχολείο γιατί αυτό προσφέρει την πρώτη ευκαιρία κοινής ζωής, μετά την οικογένεια η οποία φροντίζει τον υλικό βίο και τη στοργή, την φροντίδα δηλαδή που έχει ανάγκη ο νέος. Το σχολείο φροντίζει να γίνει προσιτή η συνεργασία, ο διάλογος και ο πολιτισμός. Βλέπουμε ότι και οι γονείς μετέχουν στην σχολική ζωή. Είναι παρόντες πάντα και πολλοί ασχολούνται με τα κοινά, με ιδιοτελή κίνητρα, για κοινωνική αναρρίχηση και προβολή. Με αυτά τα δεδομένα γίνεται ευκαιρία και γι αυτούς τους γονείς να συμπληρώσουν την κοινωνική εξέλιξή τους χωρίς ιδιοτελή κίνητρα σαν μια ευκαιρία, θα μπορούσαμε να πούμε, κοινωνικοποίησης. Με τόλμη, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε ότι γι αυτούς η συμμετοχή στη σχολική ζωή είναι μία δεύτερη ή τρίτη ευκαιρία κοινωνικοποίησης. Είναι προφανές ότι αυτή δεν μπορεί να συμβεί με τυχαία γεγονότα, ούτε με διαβάσματα από περιοδικά ή ντιρεκτίβες. Το πρόβλημα της κοινωνικής δράσης, παλαιότερα, αποπειράθηκε να το λύσει ένα σύνθημα που έλεγε «σκέψου παγκόσμια και δράσε τοπικά». Η σύγχυση που δημιουργήθηκε, δηλαδή μια πολυδιάσπαση των ενδιαφερόντων, οδήγησε σε μια πολυπραγμοσύνη που βοηθιόταν από τα νέα μέσα επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης. Το «σκέψου παγκόσμια» σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως έχουν δικαιώματα στη ζωή και ότι οι επιπτώσεις δεν είναι πια μόνον τοπικές. Οι αποστάσεις είναι τεράστιες και έτσι η δυνατότητα δράσης περιορίζεται στον τόπο της διαμονής. Δεν είναι μία διαλυτική, ούτε ενισχυτική του εγωισμού δράση. Δεν σημαίνει το μυαλό στην Αφρική και τα χέρια εδώ. Η ανάγκη βρίσκεται δίπλα μας, το κύριο κριτήριο δεν μπορεί να είναι το κέρδος ούτε μία δήθεν φιλανθρωπία ή ευαισθησία. Αυτά είναι η καλύτερη τροφή για τον εγωισμό και την ξεχωριστότητα. Η οικονομική συμμετοχή, έστω με ελάχιστα, και ο προσωπικός χρόνος που διαθέτουμε είναι τα κριτήρια της ατομικής εμπλοκής. Δίνουμε εργασία και δουλεύουμε και οι ίδιοι. Οι πιο αδύνατες ομάδες στην κοινωνία είναι οι ηλικιωμένοι και τα παιδιά. Θέλει πολύ ευφυία αυτού του είδους η δράση, γιατί δεν χρειάζεται μεγάλους στόχους αλλά μικρούς τους οποίους μπορούμε και πρέπει να καλύπτουμε σταθερά. Υπάρχει πάντα ένας ηλικιωμένος στην γειτονιά σε ανάγκη και παιδιά που θέλουν βοήθεια είτε στη ζωή είτε στα μαθήματα. Χρειάζονται πρωτοβουλίες από μικρές ομάδες με καλές ή φιλικές σχέσεις μεταξύ τους, κυρίως με πνευματική συνάφεια και όρεξη για δράση. Η ποιότητα της ζωής είναι προτεραιότητα για όλους αλλά και κορυφαία πολιτική πράξη.