Εντροπία και μάθηση (8/9/2018)

Προ πέντε ετών είχε αναρτηθεί μικρό σημείωμα με τον τίτλο «αρνητική εντροπία» (9/3/2013). Πολύ ενδιαφέρον θέμα, σε συνδυασμό με το γεγονός μιας έλλειψης γι αυτά τα θέματα στην ελληνική βιβλιογραφία, δημιούργησε μια πολύ αυξημένη κίνηση επιλογής για το συγκεκριμένο κείμενο. Το παράδοξο είναι ότι μετά τα τόσα χρόνια η επισκεψιμότητα εξακολουθεί να αυξάνει. Στο ίδιο θέμα με λίγο πλατύτερη προσέγγιση, αναφέρεται ομώνυμο κεφάλαιο στο βιβλίο «Κυβευτής ο Κυβερνήτης» (σελ. 93) το οποίο είναι αναρτημένο και ελεύθερο προσέγγισης στο μπλογκ.  

Λόγω του ενδιαφέροντος των αναγνωστών επανέρχεται το Αλαλάξ στο θέμα αυτό αλλά απ’ την πλευρά της συστηματικής έρευνας της προσωπικότητας σε ό,τι αφορά στη σχέση της μάθησης με το φαινόμενο της εντροπίας.

Μια μορφή της βασικής αντίφασης που κάνει τον άνθρωπο δυναμικό ον είναι η αταξία και η τάξη. Αταξία σε ό,τι αφορά στην χαοτική υπόστασή του και τάξη σε ό,τι αφορά στην οργανωτική ικανότητά του. Η μία κατάσταση υπάρχει δαπανώντας την άλλη. Η μονιμότητα και η αλλαγή. Όταν ένα σύστημα μονωθεί από το περιβάλλον του τείνει να χάσει την οργάνωσή του, δηλαδή, χάνει την δυναμική του ισορροπία και γίνεται ασθενές. Απ’ αυτό συνάγεται ότι η δυναμική ή καλύτερα το κίνητρο προκειμένου ένα σύστημα να διατηρήσει το σθένος και τη δυναμική του ισορροπία είναι η σχέση του με το περιβάλλον. Η μόνιμη κατάσταση που θεωρητικά προκύπτει απ’ την απομόνωση ενός συστήματος οδηγεί σε μια στατική ισορροπία χωρίς κίνηση, οι πιθανότητες παραμένουν πιθανότητες και λέμε ότι το σύστημα εντρέπεται και τείνει στην αποδιοργάνωση. Αντίθετα, όσο το σύστημα διατηρεί τη διάδραση με το περιβάλλον, αυξάνονται οι πληροφορίες, η οργάνωσή του και οι πιθανότητες γίνονται δυνατότητες. Η μείωση της εντροπίας ενός συστήματος και η αύξηση της οργάνωσης μέσω της δράσης χαρακτηρίζει όλο το φαινόμενο της ζωής. Κύριο μέσω δράσης του συστήματος που οργανώνεται είναι η μάθηση και οι μηχανισμοί της.

Η συνολική εντροπία ενός κλειστού συστήματος δεν μπορεί ποτέ να μειωθεί (δηλαδή να οργανωθεί από μόνο του). Κλειστό σύστημα, ως γνωστό, θεωρείται ένα σύστημα που δεν ανταλλάσσει ύλη με το περιβάλλον και εκτός της ύλης δεν ανταλλάσσει ενέργεια και πληροφορίες. Η τελευταία υπόθεση, στα σημερινά χρόνια, φαίνεται να αναθεωρείται. Το βέβαιο είναι ότι τα ανοιχτά συστήματα ανταλλάσσουν σίγουρα πληροφορίες, δηλαδή επικοινωνούν με το περιβάλλον τους. Έτσι, η ανάγκη εξέλιξης από κλειστό σε ανοιχτό σύστημα ορίζεται από την επικοινωνιακή δυνατότητά του. Το κυριότερο μέσω για αυτή την εξέλιξη είναι η διαδικασία της μάθησης, η εισαγωγή και η εφαρμογή, δηλαδή, νέων παραμέτρων. Επειδή το κλειστό σύστημα δεν μπορεί να οργανωθεί από μόνο του, θα αυξήσει μια αναστρέψιμη διαδικασία διάλυσης ή θα παραμείνει σταθερό. Το αντικείμενο όμως της μάθησης δεν ορίζεται πάντα ως θετικό και έτσι η εμπειρία, το περιβάλλον και η κριτική σκέψη που θα αναπτυχθεί είτε λόγω της βούλησης είτε λόγω του προγράμματος είναι οι παράγοντες που επιλέγουν το αντικείμενο της μάθησης οι οποίοι θα καταστήσουν το κλειστό σύστημα ανοιχτό και επιθυμητά θετικό για το περιβάλλον.

Η αυτόματη επιθυμία για ένα αντίθετο του δυσάρεστου δεν έχει τη δυνατότητα να λύσει τα προβλήματα. Το άριστο αλλά ελλιπές μέτρο της επιλογής των αντιθέτων είναι στην ουσία η εξίσωση ή αλληλοαναίρεση των πόλων των προβλημάτων. Στην ουσία, μια τέτοια δράση θα φέρει μια στατική σταθερότητα η οποία δεν αρμόζει στα ανοιχτά συστήματα. Η αρμονικότερη δράση είναι η αναγνώριση της αληθούς φύσης του προβλήματος και των παραμέτρων του και η αρχή τη δόμησης μιας πραγματικά δυναμικής ισορροπίας. Ένας αναγνωρισμένος μηχανικός και φιλόσοφος της Αρχαιότητας, ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς σημειώνει στα «Γεωμετρικά» (Teubner IV σελ. 111) .... οι αισθήσεις συνάπτουν τη μάθηση με τα μεριστά, οι φαντασίες με την αλλαγή των μορφών, οι δε επιθυμίες, μας αποσπούν σε βίο πλήρη παθών, κάθε τι μεριστό είναι εμπόδιο της επιστροφής της μάθησης προς τους εαυτούς μας....

Σε ένα θεωρητικά απομονωμένο σύστημα, το οποίο βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας, όλες οι επιτρεπόμενες από την οργάνωση και το περιβάλλον του καταστάσεις είναι εξίσου πιθανές. Αυτό σημαίνει ότι το σύστημα αυτό παρόλον ότι βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας δεν βρίσκεται σε μία δεδομένη μικροσκοπική στάση αλλά διέρχεται απ’ όλες τις επιτρεπόμενες απ’ τη φύση του καταστάσεις χωρίς να υπερτερεί ή να ευνοείται κάποια απ’ αυτές.

Όλες οι λειτουργίες που περιγράφονται αναφέρονται με την τεχνική ποιότητά τους και μόνο, ποτέ δεν κρίνονται ποιοτικά. Ερμηνείες που αφορούν στην «καλή» ή «κακή» ποιότητα των αποτελεσμάτων ή των διαδικασιών δεν έχουν θέση σε μια συστηματική έρευνα. Ωστόσο, η ποιοτική ταυτότητα είναι αναγνωρίσιμη χωρίς κόπο. Η ελεύθερη ερμηνεία μπορεί να υπάρξει με ευθύνη του μελετητή και έτσι αντί να ελεγχθούν και να ρυθμιστούν οι τρόποι, αναγνωρίζονται στη φύση τους.

Αν υποτεθεί ότι παύει να ισχύει κάποιος από τους εξωτερικούς περιορισμούς και εξαιτίας του ότι κανένα απομονωμένο σύστημα δεν μπορεί να οργανωθεί από μόνο του, το σύστημα θα αρχίσει μέσω της μάθησης, αν υπάρχει αυτή η δυνατότητα στη φύση του, να εξελίσσει την οργάνωσή του. Ο τρόπος θα είναι αυθόρμητος και αναντίστρεπτος, μέχρις ότου καταλήξει σε μία νέα κατάσταση ισορροπίας, δηλαδή, στην κατάσταση εκείνη για την οποία όλες οι αντίστοιχες μικροσκοπικές καταστάσεις είναι εξίσου πιθανές. Κατά συνέπεια, όταν παύει κάποιος περιορισμός από το περιβάλλον, ο αριθμός των επιτρεπομένων καταστάσεων αυξάνεται. Στην ουσία λέμε ότι όταν οι πιθανότητες γίνονται δυνατότητες, το σύστημα τείνει να οργανωθεί. Μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι το σύστημα μαθαίνει. Είναι γεγονός έτσι, ότι η μάθηση είναι σχεδόν ταυτόσημη με την οργάνωση.

Μέσα σε ένα δυναμικό και μη αναστρέψιμο σύστημα όπως είναι η Ιστορία, υπάρχει ένα κλειστό και ανακυκλούμενο σύστημα, η φύση του ανθρώπου, η οποία σαν σύνολο παραμένει αναλλοίωτη ανά τους αιώνες, όσο κι αν αυτό αμφισβητείται.

Η μαθησιακή ανάγκη και συγχρόνως περιπέτεια της φύσης του ανθρώπου προκειμένου να οργανωθεί σαν συγκροτημένο σύστημα επιβίωσης, βεβαιώνεται από τη συνεχή εμπλοκή του, όχι μόνο με το περιεχόμενο της μάθησης αλλά και τους τρόπους της. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι η ίδια η μάθηση είναι αντικείμενο μάθησης. Η εξέλιξη του κάθε ατόμου μέσα στην καθημερινότητα είναι μια θαυμαστή επιβεβαίωση του πώς η ίδια η ζωή επιβάλλει τη μάθηση και μέσω αυτής την οργάνωση, δηλαδή, παρατήρηση, μίμηση, επανάληψη, στερέωση, δυνατότητα πράξης. Η εξέλιξη της πιθανότητας που γίνεται δυνατότητα, πράξη και ζωή.

Είναι αναγκαίο για όποιον αναζητά το πρακτέο, είτε για τον εαυτό του είτε για την κοινωνία, για να επιβάλλει τις απόψεις του και να ορίσει τους στόχους μόνο μέσω της μάθησης και των αποφάσεών του για δράση. Είναι επίσης αναγκαίο να υπάρχουν μηχανισμοί και κανόνες που να μπορούν να καταστείλουν κάθε προσπάθεια που στοχεύει αλλού. Αυτό το «αλλού» μπορεί να είναι ακόμα και οι εναλλακτικές λύσεις για τους ίδιους στόχους. Έτσι η μάθηση μπορεί να γίνει το κυρίαρχο όπλο και να καθορίσει τις διαδικασίες.

Η βασική δυνατότητα του ανθρώπου να διαλέγεται με τα φαινόμενα και τα προβλήματα ταυτίζεται με το ζευγάρι των αντίρροπων δυνάμεων που στο βάθος καθορίζουν την κίνηση και την ίδια τη ζωή. Δηλαδή, η έλξη και η απώθηση.

Ο μοναδικός αυτός τρόπος σύζευξης των αντίρροπων στερείται κριτηρίων ικανών ώστε να επιλέγεται η λύση που παρέχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Να προστεθεί οργάνωση ή να αδιαφορήσει; Αυτό συμβαίνει γιατί δεν είναι δυνατόν να αφαιρέσει υπάρχουσα οργάνωση κάποιος από κάποιο σύστημα, χωρίς να το θίξει καίρια.

Η έλλειψη κριτηρίων και τρόπων σε ένα σύστημα που δεν έχει «μάθει» κάτι οδηγάει σε ένα λαβύρινθο σκέψεων, μιλώντας βέβαια πάντα για το σύστημα «άνθρωπος». Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης είναι το ότι το «εγώ» και η «εαυτότητά» του αν και στερείται τρόπων και κριτηρίων, είναι το ίδιο σύστημα που αναγνωρίζει την ανάγκη της μάθησης προκειμένου να ολοκληρωθεί οργανωτικά και να κάνει τις επιλογές των τρόπων, των κατευθύνσεων και των προτύπων. Η βασική αντίφαση του ανθρώπου, δηλαδή η αυτονομία του «εγώ» και η αλληλεξάρτησή του από τους άλλους, παίρνει την μορφή και την δυναμική ενός συστήματος που γνωρίζει ενώ συγχρόνως δεν γνωρίζει. Το πεδίο της μάθησης που δεν αφορά βέβαια μόνον στο σχολείο και στις σπουδές αλλά κάθε συγκεκριμένη δράση, γίνεται ένα πεδίο ολόκληρης της ζωής. Εκείνο που δεν αποτελεί αντικείμενο μάθησης, ενώ είναι ζωτικής σημασίας, είναι η φύση της εσωτερικής συγκρότησης του «εγώ» μαζί με την «εαυτότητά» του. Ιδιαίτερα στη σημερινή μοντέρνα εποχή η έλλειψη αυτή συνοδεύεται και με απαξίωση όσων αφορούν στον πνευματικό ή εσωτερικό κόσμο. Η φύση του εσωτερικού ανθρώπου ορίζεται από έξι σταθερές καταστάσεις ανεξάρτητα εποχής, πολιτισμού, γεωγραφικού τόπου, χρώματος του δέρματος κλπ. Η δράση ανακυκλώνεται από σταθερά σε σταθερά, συνεχώς και με ορισμένους τρόπους. Η γνώση αυτή είναι πολύτιμη και ουσιώδης για τις επιλογές της μάθησης, στην πράξη είναι ένα βασικό εφόδιο και απαραίτητη επιλογή για τη ζωή.

Η κατανόηση αυτής της δυναμικής συνείδησης θα πρέπει να γίνει γνωστή από τη μελέτη του πώς παράγεται η συνείδηση. Η βάση της παραγωγής πραγματώνεται από την επαφή μέσω των αισθήσεων  των όσων συμβαίνουν στο εξωτερικό περιβάλλον ή στο αυθόρμητο γίγνεσθαι των σκέψεων. Καταρχάς όσον αφορά στο εξωτερικό περιβάλλον έχουμε την αλληλουχία: αίσθηση, αντίληψη, νοητική κατασκευή, συνείδηση. Η αίσθηση εξαρτάται απ’ την επάρκεια των οργάνων της κάθε αίσθησης. Η αντίληψη αφορά στη δομημένη ικανότητα του γνωστικού πεδίου να συλλάβει νοητικά το γεγονός της αίσθησης από την εμπειρία. Η νοητική κατασκευή την κατάταξη στον κόσμο της νόησης και τέλος η συνείδηση αφορά στην σύνθεση ενός κόσμου κοντά και συγχρόνως μακρυά απ’ την πραγματικότητα της ύλης και της δράσης. Σ’ αυτή τη συνείδηση που συνεχώς πάλλεται, πηγάζει το σπείρωμα της σταθερής μεν δομής της φύσης του ανθρώπου το οποίο όμως σαν έκφραση είναι ιδιαίτερο για κάθε έναν χωριστά. Ο οδηγός της ζωής, της μάθησης και της οργάνωσης που ονομάζουμε σαν κατάσταση αρνητική εντροπία.

Για τους Ανατολικούς Δασκάλους της Γνώσης η επιστήμη και ο επιστήμων έχει τελείως διαφορετική δομή και έννοια από αυτή των Δυτικών Δασκάλων. Η γνώση γι αυτούς δεν είναι μεριστική ή ειδική, αλλά ακέραια και ολόκληρη. Η επιστήμη τους περιλαμβάνεται στη φιλοσοφία αφού σαν ολοκληρωμένη γνώση δεν είχαν ανάγκη να αναπτυχθούν εκτός από τα μαθηματικά, ιδιαίτεροι κώδικες, λεξιλόγια και έννοιες. Το γεγονός αυτό καθιστά δύσκολη την προσέγγιση από τους δυτικούς ανθρώπους. Ένα άλλο σημείο διαφοράς είναι ότι η βάση της ανατολικής σκέψης πηγάζει από την αντίφαση που δημιούργησε και συντηρεί τον κόσμο. Δηλαδή, πολύ γενικά, το big bang γι αυτούς έγινε από δύο παράγοντες. Για τους δυτικούς φιλόσοφους και επιστήμονες, αυτή η αντίφαση εμφανίζεται σαν αντικείμενο σκέψης πολύ αργότερα χρονικά και δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί και ενταχθεί μέσα σε μία ολοκληρωμένη και από όλους αποδεκτή κοσμοθεώρηση. Με αυτή τη μικρή αλλά απαραίτητη σημείωση τονίζεται ότι για την ανατολική σκέψη βεβαίως απώλεια ενέργειας δεν υπάρχει αλλά ο μετασχηματισμός της πραγματώνεται με ορισμένη αλληλουχία. Νόηση σε σύγχυση, δηλαδή, άγνοια του ολοκληρώματος ζωή-κόσμος, ο φόβος, η επιθυμία για το αντίθετο του φόβου, η ζηλοτυπία για όσους θεωρείται ότι το πέτυχαν και ο φθόνος γι αυτούς, ο ανταγωνισμός και η επιθετικότητα με στόχο την κυριαρχία και τέλος η ξεχωριστότητα που χαρακτηρίζει το «εγώ», η απόκριση από το περιβάλλον αυτής της αλληλουχίας είναι η επανατροφοδότηση της άγνοιας και κοκ αενάως. Ο μετασχηματισμός αυτός περιγράφεται σαν κλειστό αυτό – τροφοδοτούμενο σύστημα στοιχείων όπου για τον άνθρωπο γίνεται αντιληπτός σαν εσωτερικό αίσθημα το οποίο αποκαλούμε ψευδώς συναίσθημα και κινείται δεξιόστροφα στη δημιουργική του έκφραση (αρνητική εντροπία) και αριστερόστροφα στην καταστροφική του (θετική εντροπία). Το κλειστό αυτό σύστημα δεν είναι τίποτε άλλο από τα φυσικά κίνητρα δράσης του ανθρώπου όπως γίνονται αντιληπτά στη συνείδησή του εις τον αιώνα των αιώνων σε κάθε γεωγραφικό τόπο και σε κάθε φυλή. Στην πραγματικότητα είναι αυτό που ενώνει όλους τους ανθρώπους, χωρίς εξαίρεση, ή ιδιαιτερότητα.

Πηγή της ανατροφοδότησης είναι το πέραν της εμπειρίας, άγνωστο και ταραχώδες γίγνεσθαι. Από αυτό δημιουργείται το συναίσθημα του φόβου και αυτόματα η επιθυμία για μια αντίθετη και ευχάριστη κατάσταση. Η δυναμική της ζωής πιέζει ακολούθως για μάθηση και οργανωτική διαδικασία σύμφωνα με πρότυπα που σαν πρόσωπα ή καταστάσεις φέρεται ότι το πέτυχαν. Η αποτυχία της κατάκτησης μιας τέτοιας κατάστασης παράγει τον ανταγωνισμό και την επιθετικότητα και τέλος την ιδιαιτερότητα του «εγώ» σαν αίσθημα μειονεξίας ή υπεροχής σε αντίθετη περίπτωση απέναντι στους συνανθρώπους.

Η κατάληξη αυτή ανακυκλώνει δημιουργικά χωρίς θετικό ή αρνητικό πρόσημο, το δυναμικό σπείρωμα που αέναα εξελίσσεται με αυτή την αλληλουχία μέχρι το τέλος της ζωής, όπου συμβαίνει η αλλαγή του πρόσημου της δυναμικότητας της εντροπίας από αρνητική σε θετική και τέλος το θάνατο.

Είναι φανερό ότι η κατεύθυνση των προσπαθειών και ο πλούτος των εμπειριών που εννοούμε ως μάθηση παίζει κυρίαρχο ρόλο στο σχηματισμό του χαρακτήρα των ανθρώπων, ενώ η δομή και η αλληλουχία των μετασχηματισμών του σταθερού σπειρώματος είναι ο κυρίαρχος μηχανισμός είτε το θέλουμε είτε όχι. Γι αυτό, το αποκαλούμε σαν φύση του ανθρώπου.

Όταν το γήρας και ο θάνατος κάμψουν ή εξαφανίσουν την ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου η ύλη παίρνει τη δυναμική της θετικής εντροπίας και τέλος επιστρέφει διαλυμένη στον χωρίς ζωή και βούληση υλικό και κυρίαρχο κόσμο.